गाेरखा ।     ६० वर्षअघि रुईबाट भागेर साम्दो पस्दा कर्माडुण्डुप लामालाई गर्व लागेको थियो। नेपालजस्तो स्वतन्त्र मुलुकको नागरिक हुन पाउँदा लामाले ठूलो सास फेरेका थिए। तर, ६ दशक अवधिमा रुईको विकास तीव्र गतिमा भयो। यताको अवस्था भने जहाँको तहीँ हुँदा लामालाई पछुतो लाग्दो रहेछ। उनी अहिले न फर्केर उता जान सक्छन् न त यहाँ आशालाग्दो वातावरण छ।

चीनले रुईलाई सन् १९६० मा अधिनमा लिएपछि उनी बुवाआमाको पछि लागेर गोरखाको साम्दो गाउँ आएर बसेका थिए। त्यति बेला उनी १५ वर्षका आलाकाँचा थिए। अहिले ७६ वर्षका भुक्तभोगी भए। सुखको आशामा यता आए पनि झन् दुःख झेल्नुपर्दा आधा रात सुतेर, आधा रात सोचेर बिताउने गरेको उनी बताउँछन्।

‘आधा रात निद लाग्छ, आधा रात दुःख सम्झेर बित्छ’, उनी भन्छन्, ‘रुईबाट आउने बित्तिकै १३ वर्षसम्म सामा गाउँलेको मुद्दा झेल्नुपर्‍यो। बल्लतल्ल जितेर नागरिकता, लालपुर्जा पायौं। हाम्रो उता घर थियो, खेत थियो। सबै ककसले बाँडीचुँडी खाइहाले। चाइनाको हक छ भन्छ। हामीले के गर्ने ?’ नेपालको सरकार चुप लागेपछि आफूहरू उपायविहीन भएको उनको गुनासो छ। चीनले आफ्नो अधिनमा लिएपछि सांस्कृतिक क्रान्तिका नाममा रुईको धर्म, संस्कृति नास गर्न थाल्यो। त्यसपछि रुईका १ सयमध्ये २८ घरधुरीका बासिन्दा भागेर साम्दोमा आई बसेका हुन्। कोही भारत पसे, कोही रुईमै बसे।

चीनले ६० वर्षअघि रुईलाई आफ्नो अधीनमा लिएपछि त्यहाँका बासिन्दा भागेर आई बसोबास गरेको गोरखाको साम्दो गाउँ ।
साम्दो आएका २८ परिवार बढेर ४० भन्दा धेरै घरधुरी भएका छन्। यहाँका अन्य नागरिकको जनजीवन लामासँग मिल्दोजुल्दो छ। ‘करु र आलु मात्र हुन्छ। त्यो पनि वर्षमा एक फेर मात्र उत्पादन हुन्छ। हिउँ परेर बालीनाली कुहिन्छ’, उनी भन्छन्, ‘त्यसैले जग्गाजमिन बाँझै छन्। बेचौँ भने किन्ने मान्छे छैन।’

उनी सम्झन्छन्, नेपाल र चीनको साँध पहिले सुक्चे खोला हो। सुक्चे खोलापारि निङ गाउँ छ। खोलावारि रुई छ। पछि मात्रै ‘डाँडा दोसाँध’ बनाएको हो। तब रुई गाउँ पनि चीनको भएको उनी सुनाउँछन्। ‘पहिले दोसाँधमा तीन वर्षसम्म काठको किलो ठोकेर राखेको थियो। पछि सिमन्टीको पिलर गाडेको हो’, उनी भन्छन् ।

उनी भन्छन्, ‘दोसाँध छुट्याउने बेला हामी त सानै थियौँ। एक–दुई दिनमै छुट्याएको होइन। नेपालका हाकिमहरू २०–२५ दिनसम्म लार्केबाउ (यईथाङ)को चौरमा पाल टाँगेर बसेका थिए। दिउँसो घोडा चढेर डाँडामा जान्थे। साँझमा लार्केबाउमै फर्कन्थे। चाइनाका फौज, सरकारी मान्छेहरूचाहिँ डाँडामै पाल टाँगेर बस्थे। जे गरे पनि चाइनाको खुसी भयो। नेपाली सीमा हाकिमहरू कोही बोल्न सक्दैनन्। लेक लाग्छ, टाउको दुख्छ भन्छन्, चुप्प बस्छन्। चाइनाले जे भन्छ, त्यही मान्छन्। नत्र पहिले सुक्चे खोलावारि रुई सप्पै नेपाल हो। रुईबाट दुई घण्टा हिँडेपछि पुगिने सुक्चेपारि निङदेखि उता मात्रै चाइना थियो।’ अहिले कोही पनि यसो भन्न नसक्ने उनको गुनासो छ।
भान्छाकोठामा डिकी छुर्जोन । सहरमा १५ सयमा पाउने सामान यहाँ ५ हजार पर्ने उनको दु:खेसो छ । त्यस भेगकै ज्येष्ठ नागरिक निङ गाउँका ८१ वर्षका हावा बाजेले ‘खोला साँध नगरौं, डाँडा दोसाँध गरौं’ भनेपछि झन्डै एक महिनाको विवाद टुंगिएर रुईलाई साँध बनाइएको उनी बताउँछन्। ‘निङको पो हावा (हावा बाजे) भन्ने बूढा थिए। म पनि चिन्थेँ। चाइनाका सरकारी टोलीले उनलाई बोलाए। उनले खोला कहिले यता, कहिले उता सरिरहन्छ। त्यसैले डाँडा दोसाँध बनाउनुपर्छ भने। सबैभन्दा जेठाबूढाले भनेको मान्नुपर्छ भनेर कुरा टुंग्याएको हो’, उनी भन्छन्, ‘बाउबाजेको पालामा त सुक्चे खोला दोसाँध हो। तर, त्यो बेला नेपालले खोला साँध हो भन्न सकेन। हामीले के भन्ने ? रुई पनि नेपाल हो भनेको भए त ठिकै हुन्थ्यो नि ! हाम्रो त यता पनि उता पनि खेतबारी थियो। घरगोठ थियो। ओहोरदोहोर गरिरहन्थ्यौँ। तर भन्न सकेन। चाइनाले जे भन्यो, त्यही मान्यो।’

रुईमा आफ्नो घरखेत रहेको तर जान नपाएकामा साम्दोवासीलाई पीडा छ। ‘हाम्रो उता पनि घर छ। बारी छ। तर, उता जान पाउँदैनौं’, लामा भन्छन्, ‘सबै अर्काले रोपेर खाइरहेको छ। अर्काले घर बनाइसकेको छ। अब के गर्ने हामी ? हामीले बोलेको कोही सुन्दैन। सरकारले बोले पो सुन्छ।’ चिनियाँ सांस्कृतिक क्रान्ति सहन नसकेर भागेर बाउबाजे साम्दो आई बसेका अर्का स्थानीय निमा दोर्जे बताउँछन्। ‘रुईमा बस्दा पनि जिजुबाजेको पालादेखि साम्दोको जग्गामा हाम्रो हकभोग थियो’, दोर्जे भन्छन्, ‘आउने–जाने भइरहन्थ्यो। जब सांस्कृतिक क्रान्ति भयो। गुम्बाका महत्वपूर्ण सम्पदा नष्ट हुन थाले। अनि त्यसको संरक्षण गर्न साम्दो आएर बसेको हो।’ रुई गाउँ पैदल हिँडेर जान सात–आठ घण्टा लाग्ने, घोडाबाट जाँदा दुई घण्टामा पुगिने उनको भनाइ छ। साँध छुट्याएपछि कतिपय यताका केही मान्छे फर्केर रुई नै गएको लामा बताउँछन्। ‘हामी त साम्दोमा आइसकेका थियौं। कोही–कोही यताका मान्छे ३६–३७ सालपछि भागेर फेरि उतै बस्न गए’, उनी भन्छन्, ‘उताको सरकार धनी छ। मान्छेलाई सरकारले हेर्छ। सरकारले सेवा, सुविधा धेरै दिन्छ लिन्छ। तर, नेपाल सरकारले यहाँको दुःख देख्दैन। त्यसैले कोही मान्छे भागेर फेरि उता बस्न गए। तर, हाम्रा बाआमा गएनन्। हामी पनि जान पाएनौं। तर, नगएर पनि ठिकै छ। हामी उता गएर व्यापार गर्न सक्दैनौं। पैसा छैन। जता भए पनि हामीलाई उस्तै हो।’ आफूलाई चीन सरकारको राहतको केही आशा नरहेको उनको भनाइ छ। ‘दिए पनि नदिए पनि उनीहरूको खुसी हो। नेपाल सरकारसँग पनि केही आशा छैन। चाइना सरकारसँग पनि केही आशा छैन’, उनी भन्छन्, ‘हामी नेपाली नागरिक हो। यहीँ दुःख गरेर बस्छौं।’ उनीहरू नाका खुल्दा वर्षमा एक–दुई फेर रुई जाने गर्थे। तर, कोभिडका कारण दुई वर्षसम्म जान नपाएको उनी सुनाउँछन्। ‘त्यहाँ बहिनीहरू छन्। भेट्न जान पाछैन। खादा ओढाउन जानुपर्छ। त्यो पनि पाछैन’, उनी भन्छन्, ‘सीमा खोल भनेर हामीले भनेको चाइना सरकाले सुन्दैन। नेपाल सरकारले भन्दैन।’ सीमा नाका खुल्दा ड्याङदेखिका बासिन्दा सामान खरिद गर्न चिनियाँ बजार जोङ्गा, कुङदाङ जान पाउँछन्। चामल, चिनी ल्याउँछन्। आफन्त भेटघाट गर्छन्।

नेपाल र चिनियाँ बजारमा सामानको भाउ त उही हो। तर, उताबाट ल्याउँदा ढुवानी भाडा कम लाग्ने स्थानीयको भनाइ छ। ‘आलु र करुले वर्ष दिनलाई पुग्दैन’, अर्की स्थानीय डिकी छुर्जोन भन्छिन्, ‘आरुघाट, बेंसीसहरबाट सामान ल्याउँदा ढुवानी दोब्बर, तेब्बर बढी जान्छ। सहरमा १५ सय रुपैयाँमा पाउने सामान यहाँ ५ हजार रुपैयाँ पर्छ। त्यसैले सबै कुरा चाइनाबाट ल्याउनुपर्छ।’ तर, दुई वर्षदेखि चिनियाँ नाका नखुलेर स्थानीयवासी मर्कामा परेको उनको दुखेसो छ। रुईमा सडक निर्माण भइसक्यो। गाडी चढेर जहाँतहीँ जान सकिने भएको छ। तर, साम्दोबाट चार दिन पैदल हिँडेपछि मात्र गाडी चढ्न पाइने स्थानीय डिकी छुर्जोन बताउँछिन्। साम्दोमा स्वास्थ्यकर्मी छैनन्। बालबच्चा बिरामी हुँदा उपचार नपाउने डिकीको गुनासो छ। बालबालिका पढाउन सदरमुकाम वा काठमाडौं लैजानुपर्ने बाध्यता छ । सीमा क्षेत्रका बासिन्दासम्म सरकारको नजर नपुगेको साम्दोबासीको गुनासो छ। सहर पस्दा सुकिलामुकिला मात्रै होइन, सरकारले पनि हेप्ने लामाको गुनासो छ। ‘हामी पनि नेपाली हो नागरिक हो। हामीसँग नेपालको नागरिकता छ। लालपुर्जा छ। काठमाडांैको मान्छेको जस्तै हाम्रो पनि अधिकार छ भन्ने हाम्रो पनि मनमा आउँछ। यहाँबाट काठमाडौं जान कति टाढा छ ? हजुरलाई थाहा छ नि ! हामीलाई कति दुःख छ। अनि त्यहाँका मान्छेले हामीले भनेको मान्छ त ?’, उनी प्रश्न गर्छन्, ‘हामी दुर्गमका मान्छेलाई त लाटा बनाउँछन्। उनीहरूको मात्र हो र यो देश ? हाम्रो पनि होइन र ?’ । साभार: अन्नपूर्णपोस्ट